سید مرتضی نجومی

سید مرتضی نجومی (۱۳۰۷-۱۳۸۸ش)، مجتهد شیعه که شهرت او بیشتر به خاطر آثار هنری است. او در خوشنویسی به ویژه در خط ثلث متبحر بود و در تهذیب و مینیاتور و مرقع‌سازی مهارت داشت. تحصیلات حوزوی را در کرمانشاه و نجف گذراند. دروس حوزوی را از میرزا محمدباقر زنجانی، سید عبدالاعلی سبزواری، سید محسن حکیم، سید محمود شاهرودی، میرزا علی فلسفی و پدرش آموخت. پس از اخراج ایرانیان از عراق، به کرمانشاه بازگشت. نجومی از اعضای فرهنگستان هنر بود و پس از انقلاب بارها از او به عنوان هنرمند تقدیر شد. از او آثار هنری و علمی در تفسیر و فقه و اصول فقه باقی مانده است. مونس جان؛ تفسیر سوره یونس، نسیم ایمان؛ تفسیر سوره مومنون، شمیم کنعان؛ تفسیر سوره یوسف، منزل مقصود؛ تفسیر سوره هود، آیات سبحانی؛ تفسیر سوره رعد از آثار اوست.

زندگی‌نامه

سید مرتضی نجومی در ۵ آذر ۱۳۰۷ش (۲۳ جمادی‌الثانی۱۳۴۶ق) زاده شد. وی فرزند سید محمدجواد نجومی فرزند سید میرزا اسماعیل نجومی(۱۲۵۶ق-۱۳۱۸ق) است. پدر و جد وی هر دو از مجتهدان و خوشنویسان بودند.

نسب سید مرتضی نجومی، به زید بن علی بن الحسین می‌رسد. در میان اجداد پدری وی، علمایی مانند آقامیرزا محمدرضا و سید عبدالرزاق پدر سید محمدرضا و همچنین میرمحمدتقی رضوی مشهدی معروف به میرخدایی دیده می‌شود. اجداد وی ساکن مشهد بودند. پس از آن به کربلا و در اوایل قرن سیزدهم به کرمانشاه می‌روند. مادر سید مرتضی نجومی فرزند مرتضی علم الهدی آل آقا بود که از آخوند خراسانی اجازه اجتهاد داشت و نسب وی به وحید بهبهانی می‌رسید.

سید مرتضی نجومی در ۱۳۳۴ش، پس از پنج سال اقامت در نجف ازدواج کرد. در ۱۳۴۳ نیابتاً به حج رفت. در ۱۳۴۶ پدرش وفات کرد. در ۱۳۴۹ همزمان با اخراج ایرانیان از عراق، مجبور به مهاجرت و بازگشت به ایران شد. در مبارزات پیروزی انقلاب اسلامی ایران در کرمانشاه شرکت داشت و در خانه‌اش گاهی جلسات علما برگزار می‌شد و اعلامیه‌های انقلابی، در زیرزمین آن خانه، تکثیر و چاپ می‌شد. در این مبارزات، داماد وی، صادق صابون‌پز کشته شده است.

سید مرتضی نجومی در کرمانشاه در مسجد نواب نماز می‌گزارد. او در کتابخانه‌اش در نجف، بیش از ۱۸ هزار جلد کتاب گرد آورد که بخشی از آن، کتاب‌های خطی نادر بوده است. بخشی از این کتاب‌ها را در هنگام بازگشت از نجف، به کرمانشاه منتقل کرد.

وفات

سید مرتضی نجومی، ۲۵ آبان ۱۳۸۸ش در ۸۱ سالگی درگذشت. در کرمانشاه سه روز عزای عمومی اعلام شد. برخی از علما و مسئولان از جمله رهبر جمهوری اسلامی ایران، درگذشت وی را تسلیت گفتند. مقبره او در باغ فردوس کرمانشاه قرار دارد.

تحصیلات

سید مرتضی نجومی در ۱۳۱۴ش به دبستان هدایت رفت. در زندگی خودنوشت، خاطراتی از کشف حجاب و منع روضه خوانی و حمله متفقین به ایران بیان کرده است. در سال ۱۳۲۲ش پس از گذراندن سال دوم دبیرستان، دبیرستان را ترک کرد و به خواندن دروس حوزوی پرداخت؛ در حالی که به گفته خود او، در آن زمان هیچ طلبه‌ای در کرمانشاه نبوده و بنای حوزه علمیه کرمانشاه، پس از آن و به امر سید ابوالحسن اصفهانی و همکاری علمای کرمانشاه بوده است.

مقدمات و سطح نجومی، جامع المقدمات را نزد میرزا ابراهیم پورمتعبد خواند و بخشی از سیوطی و مغنی را از سید محمود معصومی لاری فراگرفت. بخشی از شرایع را نزد شیخ حسن حاج آخوند آموخت. مغنی، مطول، معالم و بخشی از شرح لمعه و قوانین را نزد پدرش خواند. پس از آن به نجف رفت و باقی شرح لمعه و قوانین را در نجف خواند. ادامه لمعه را در نجف از میرزا علی فلسفی و قوانین را از میرزا احمد اردبیلی فراگرفت. رسائل را نزد سید علی بهشتی و سید محمد روحانی و سید احمد اشکوری و میرزا علی فلسفی خواند. مکاسب را در درس سید عبدالاعلی سبزواری حاضر شد و بعدها از وی اجازه اجتهاد دریافت کرد. همچنین کفایه را از سید محمد روحانی و سید عبدالاعلی سبزواری آموخت.

خارج پس از دروس سطح، دو دوره و نیم، در درس خارج اصول میرزا محمدباقر زنجانی شرکت کرد و در درس خارج فقه میرزا عبدالهادی شیرازی، سید محسن حکیم و سید محمود شاهرودی حاضر شد. همچنین در نجف با عبدالحسین امینی و آقا بزرگ طهرانی ارتباط داشت.

اجازات

سید مرتضی نجومی در ۱۳۴۰ش ابتدا از میرزا محمدباقر زنجانی و سپس از سید عبدالاعلی سبزواری اجازه اجتهاد و نقل حدیث دریافت کرد. پدرش نیز سومین اجازه اجتهاد را به او داده است. نجومی همچنین از آقا بزرگ تهرانی، محمدعلی اراکی، سید محمدصادق بحر العلوم و سید شهاب الدین مرعشی نجفی اجازه روایت و حدیث گرفته است.

آثار

کتب هنری

• بعد معنوی هنر خط: این رساله در شماره ۲۲۹ تا ۲۳۴ مجله سروش چاپ شده و در سال ۱۳۶۲ش به دعوت دانشکده هنرهای اسلامی به صورت سخنرانی ارائه شد.
• عرفان هنری انسان: در سال ۱۳۶۲ در دانشگاه تهران به مدت چهار ساعت متوالی به صورت سخنرانی ایراد شد و بعدا انتشارات سروش آن را منتشر کرد.

کتب فقهی و اصولی

• الرسائل الفقهیة: این کتاب، مجموعه‌ای از رساله‌های فقهی است. عنوان رساله‌ها عبارت‌اند از غناء و موسیقی، نقاشی و مجسمه‌سازی، نجاست خمر، حکم مالیات در فقه اسلامی و تعظیم شعائر دینی.
  رسالة التصویر و التمثیل و رسالة الغناء به دعوت کنگره بزرگداشت شیخ اعظم انصاری نوشته شد و از طرف کنگره نیز چاپ شده بود.رسالة نجاسة الخمر؛ برای کنگره مقدس اردبیلی نگاشته شد و در اولین نشریه کنگره چاپ شد.
• رساله فی فروع العلم الاجمالی: این اثر شامل دو رساله فروع علم اجمالی و مفاد حدیث لاتعاد از میرزا باقر زنجانی است که سید مرتضی نجومی آن را تحقیق کرده است.
• معراج الاصول: این اثر تقریر درس میرزا باقر زنجانی است که به قلم سید مرتضی نجومی نگاشته شده است.

کتاب‌های تفسیری

• مونس جان (تفسیر سوره یونس)
• نسیم ایمان (تفسیر سوره مومنون)
• شمیم کنعان (تفسیر سوره یوسف)
• منزل مقصود (تفسیر سوره هود)
• آیات سبحانی (تفسیر سوره رعد)،
• المومن(تفسیر سوره مؤمن)

• فیض قلم: کتاب حاضر، مجموعه‌ای از سید مرتضی نجومی کرمانشاهی است که در فاصله زمانی سال‌های ۱۳۶۰-۱۳۸۰ش در موضوعات گوناگون کلامی، تاریخی، رجالی، هنری، ادبی و سیاسی نوشته شده است.
• کیمیای هستی: زندگی نامه خودنوشت سید مرتضی نجومی. این اثر ابتدا در نشر سها به اهتمام محمدعلی سلطانی به چاپ رسید. بعدها بوستان کتاب در مجموعه آثار سید مرتضی نجومی این اثر و دیگر آثار وی را چاپ کرد.

استنساخ‌ها

سید مرتضی نجومی بعضی از کتاب‌هایی را که به چاپ نرسیده بود، برای خود استنساخ می‌کرد. در کیمیای هستی، به این کتب اشاره می‌کند.

• ریاض العلماء و حیاض الفضلاء: این کتاب را از روی نسخه‌ای که متعلق به آقابزرگ تهرانی بود، در مدت سه ماه و بیست روز استنساخ کرد.
• رساله لاتُعاد از امیرزامحمدباقر زنجانی
• رساله فروع علم اجمالی نیز از میرزامحمدباقر رنجانی
• کتاب استخارات سید بن طاووس
• بناء المقاله الفاطمیة فی نقض الرسالة العثمانیة تألیف احمد بن موسی بن جعفر ابن طاوس
• نشوة السلافه و محل الاضافه از محمد علی خیقانی نجفی
• فصل القضاء فی الکتاب المشتهر بفقه الرضا تألیف سید حسن صدر کاظمی
• اجازه سید صدر برای علامه طهرانی صاحب الذّریعه؛ این اجازه در ۱۱۰ صفحه است و نجومی آن را در ۱۱ روز نوشت.
• تحفةالحکیم محمّد حسین غروی اصفهانی
• رسالة معاد محمد حسین غروی اصفهانی

زندگی هنری

میرزا اسماعیل نجومی، جد سید مرتضی از اساتید خط بود و به انواع خطوط می‌نوشت. برادرِ میزرا اسماعیل، میرزا رضا منجم‌باشی نیز خوشنویس بوده است. این دو برادر، شاگرد میرزا محمدعلی خوشنویس کرمانشاهی بودند. سید جواد نجومی پدر سید مرتضی نیز خط نسخ را به خوبی می‌نوشت. سید جواد از شاگردان محمدصالح خان کلهر بود.

نجومی از کودکی به خط و نقاشی علاقه داشت. نخستین استاد وی محمدرضا اقبال بود. از مشق کردن پدر خود نیز آموخته بود. صحافی را به خوبی یاد گرفته بود. پس از طلبگی نقاشی را کنار گذاشت و پس از رفتن به نجف، به خط ثلث متمایل شود. با هاشم محمد بغدادی استاد خط عربی مراوده داشت. به گفته نجومی در زندگینامه خودنوشتش، او به صنایع و هنرهای کتابخانه‌ای علاقه‌مند بود و در صحافی و وراقی (ساختن کاغذهای رنگی و ابر و باد و قطعه‌سازی و مرقع‌سازی و هنر تهذیب و نقاشی مینیاتور به ویژه گل و بوته‌سازی دستی داشت.

در ۱۳۵۷ش، اجازه توقیع و امضا را از میرزا احمد معصومی زنجانی دریافت کند. در سال ۱۳۶۲ش در نمایشگاهی، از قطعات خطی او در تهران، از وزیر فرهنگ و ارشاد وقت، سید محمد خاتمی نشان و نامه افتخار دریافت کرد. در بهمن ۱۳۷۵ش در نخستین جشنواره خوشنویسان جهان اسلام، اکبر هاشمی رفسنجانی رئیس جمهور وقت، لوح تقدیر به او اهدا کرد. وی از اعضای پیوسته فرهنگستان هنر بود و در همایش دوم چهره‌های ماندگار در سال ۱۳۸۱ش چهره ماندگار هنر شناخته شد.

کتاب «یادگارهای ماندگار از استاد فرهیخته روزگار»، شامل بخشی از آثار خوشنویسی (ثلث، نستعلیق، شکستة نستعلیق، نسخ و خطوط متفرقه) وی، همراه با چند نمونه از آثار نقاشی، در زمستان ۱۳۹۰ در انتشارات متن چاپ شد.

پانویس

منابع

1. سید مرتضی نجومی، کیمیای هستی، زندگینامه خودنوشت کمترین بندگان سید مرتضی نجومی، به اهتمام محمدعلی سلطانی، نشر سها، تهران، ۱۳۷۹

پیوند به بیرون